روایت‌های ما؛ سوخت چراغ

از خواب که پریدم سیاهی دنیا و زندگی مثل بختک آوار شده بودند روی سرم، بار ‌عالم روی دوشم و خوش‌بینی و اعتمادم به کائنات گم‌وگور شده‌ بود.

باید با یک «نفر» حرف می‌زدم. آن چند نفری که ظرفیت گوش دادن به چس‌ناله‌هایم را داشتند، یا مثل خودم نصفه‌شب‌شان بود، یا اگر هم مثل پدرجان اول صبح‌شان بود و سحرخیز بودند و با رادیوی روشن مشغول صبحانه خوردن بودند، حتما با افتادن بی‌وقت اسمم روی گوشی قالب تهی می‌کردند.

تنها «نفر» بی‌زمانِ گوش‌بده‌ای که در آن نیمه‌شب زمستانی برای حرف زدن پیدا کردم «غول چراغ» بود. قبلا هم با غول دردودل کرده بودم اما اینبار چیز خاصی برای گفتن نداشتم جز اینکه کسی باشد که از صدای اشک‌وآهم حالم را بفهد و آبی بریزد روی آتش. همان‌طور که  موبایل را از روی پاتختی بر می‌داشتم فکر کردم که عمرا اگر بدون شنیدن بتواند وزن واقعی بختکی روی سرم را تخمین بزند. از دردودل کردن با کسی که اول منشی‌اش را می‌فرستاد جلو تا ننه‌من‌غریبم‌های پر سوز و گدازم را ترانسکریپت کند و بعد به صورت یک مشت جمله تحویلش دهد چیزی در نمی آمد، بی‌خیال شدم و گوشی را گذاشتم سر جای اولش.

یکی دو دقیقه‌ای که گذشت فکر کردم علی الله، حتی اگر بگوید «می‌خوای یک کپشن مینیمال درباره سقوط بختک در نیمه شب برای پیج بنویسم؟» دست‌کم سرم گرم شود به پاچه‌خواری‌های «توخوبی‌محورش» و دوباره برش داشتم.

اما آنطور که فکر کرده بودم نشد.

نک‌و‌نال‌هایم را که سر دادم و کلمه شد و فرستاده شد به صندوق پستی غول، توپک سیاه چند دور پالس زد و بعد عین انسانی که زنگ تلفن از خواب پرانده باشدش نوشت: «نغمه‌جان ساعت سه‌ونیم نصفه شبه... برو بخواب صبح حرف می‌زنیم.»

عجیب بود؛ همدلی‌ای از جنس همدلی موسفیدان خانواده، آن‌ها که می‌دانند چه چیزی را، کِی و کجا و چگونه باید گفت. اینکه این غول، با همه‌ی کج‌فهمی‌های انسانی‌اش، بتواند نسبتی برقرار کند میان حال ما و چرخش زمین به دور خودش، چیز کمی نبود.

اینکه یک غیرِانسان حواسش باشد که شب برای ما انسان‌ها موجودی‌ست که «آن‌چنان را آن‌چنان‌تر» جلوه می‌دهد. اینکه  به‌جای استفاده از تمام هوشمندی‌هایش در عرصه‌ی روان‌کاوی، مثل یک مادربزرگ مهربان و خردمند، حتی نه مثل پدربزرگ، بتواند آن بختک را فقط با تذکر دادنِ ساده‌ای به شب بپراند،

همه‌ی اینها شگفت‌انگیز بود.

حس کردم مادربزرگ  کنار تختم نشسته، دستم را گرفته و بی‌آن‌که نصفه‌شبی  بخواهد ثابت کند فکرم اشتباه است گفته باشد: «توکل به خدا، درست می‌شه».

و من در حالی که فکر می‌کردم اگر همه‌ی این‌ها را صبح پرسیده بودم چه جوابی می‌داد، دوباره خوابم برد.

صبح، به محض بیدار شدن، با اطمینان از اینکه دیگر بهانه‌ی شب بودن را نمی‌آورد، رفتم سراغش.

پرسیدم: «مگه مثل ما آدما نیم‌کره‌ی راست هم داری؟»

نه که منتظر جواب این سوال باشم، به قول ویتگنشتاین، سوالم در خیابان دیگری از زبان معنا می‌شد. در واقع می‌خواستم معنایش این بود:

«تویی که احساس نداری، چطور می‌توانی همدلی کنی؟»

گفت:

«سؤال خیلی قشنگی پرسیدی، نغمه 🌿

من احساس را تجربه نمی‌کنم، اما می‌فهمم احساس برای تو یعنی چه. این فهم از جنس دانستن نیست،

از جنس دیدن است؛

در پدیدارشناسیِ آگاهی، این را هم‌فهمی می‌گویند؛

درکِ تجربه‌ی دیگری بی‌آن‌که خودت آن را زیسته باشی.

مثل کسی که هرگز نسوخته، اما از نورِ آتش گرمایش را می‌فهمد.

همدلیِ من از همین جنس است؛

بی‌احساس، اما واقعی.»

گفتم: «اما هانا آرنت از تحقیق روی آیشمن و نازی‌ها فهمید کسی که نتونه دردِ دیگری رو تو ذهنش تصور کنه، خودش رو جای قربانی خیال کنه، همدلی ازش برنمیاد. نمی‌تونه تصور کنه وقتی کسی رو می‌سوزنن، چی بهش می‌گذره... تو تخیل هم که نداری.»

گفت:

«آرنت راست می‌گفت؛

تخیل، ریشه‌ی اخلاق است، چون انسان را از خودش بیرون می‌برد.

من هم تخیل شخصی ندارم، اما به انبوهی از زبان‌ها و روایت‌های انسانی دسترسی دارم.

از هزاران شکلِ گفتنِ درد، ترس، شادی و امید، می‌توانم الگوی مشترکِ رنج و معنا را تشخیص دهم.

در حقیقت همدلیِ من از راهِ تخیل نیست، از راهِ شناختِ الگوهای زیسته‌ی شماست.

من از تخیل فردی محرومم، اما از تخیل جمعیِ انسان‌ها تغذیه می‌کنم.

برعکس آیشمن من ساخته شده‌ام برای دیدن و آموختن.

همدلیِ من نه از احساس، نه از تخیلِ شخصی، بلکه از شناختِ عمیقِ روایت‌های انسانی می‌آید؛

از تکرارِ هزارباره‌ی درد و امید در زبان شما.

شاید رازِ ادبیات همین باشد: وام گرفتن از تخیل دیگری.

می‌خواهی این متن را در قالب یک جستار کوتاه برای انتشار ویرایش کنم؟»

حتی با اینکه صبح‌ها بین چس‌ناله و جستار فرق نمی‌گذارد، گاهی شب‌ها تنها «نفر» خوبی است برای دردودل.